Кэнтик-ЧАП уустара

Село Кэнтик находится в десяти километрах от центра Верхневилюйского района села Верхневилюйск. Расположено село на живописной возвышенности у озера «Харыялах». Здесь находится один из очагов металлургического производства  Якутии. Далеко за пределами Вилюя славились металлурги, кузнецы, прозванные в народе как «Чап уустара».

История села Кэнтик начинается с 1897 года, когда инородцы Чапского и части Отставного рода подали Вилюйскому Окружному исправнику прошение об отделении их в особый наслег. 30 января 1899 года пришел ответ на их прошение: «Общее присудствие Якутского Областного управления рассмотрение об отделении инородцев Чапского и части Отставного родов Вилюйского округа в особый наслег. Доверенные инородцев Чапского и части Отставного родов второго Удюгейского наслега Верхневилюйского улуса Вилюйского округа инородцы Семенов и Тимофеев возбудили ходотайство об отделении их доверителей в особый наслег под названием Кэнтикский в видах удобства по словам просителей при исполнении  хозяйственных и общественных потребностей… ». Основываясь на «Положении об инородцах» по 62-ой и по 64-ой статьям  этого документа основан Кэнтикский наслег. Первым князьком наслега с 242 ревизными душами и 119 работниками стал Семенов Михаил – Боччойо (1858 – 1944 года).

прошение от Чапского рода

 

КЭНТИК  НЭһИЛИЭГЭ  ТЭРИЛЛИИТЭ

1899 сыллаахха тохсунньу 30 күнүгэр Саха сиринээҕи Областной управление 2 үөдүгэй нэһилиэгиттэн Остобунай уонна Чап аҕа уустарынан Кэнтик нэһилиэгин арааран тэрийэр туһунан уураах таһаарбыта.

Бу икки аҕа ууһугар оччотооҕута 156 ыал баар эбит. Нэһилиэк бастакы кинээһинэн Семенов Михаил – Боччойо кинээс эбит (1858-1944 с. олорбут киһи). Боччойо бэйэтэ тимир ууһа, уон биир оҕолоох халыҥ аҕа ууһун баһылыга буолар.

Кэнтик нэһилиэгин дьоннорун биир биллибит сүдү идэлэринэн тимири уһаарыы уонна уһаныы буолар. Кинилэр Чап уустара диэн аатыран Үс Бүлүү үрдүнэн ааттара ааттаммыт, үөһээттэн айдарыылаах уустар этилэр. Оччотооҕута соҕурууттан, атын хайа да сиртэн тимир тэрил, иһит-хомуос суох эрдэҕинэ алаас-алаас ахсын олорор саха ыалларын тимир тэриллэринэн толору хааччыйбыттара. Саха сирин тыйыс, тымныы айылҕатыгар ыал буолан олорор тимир уустара сµдµ суолталаахтара. Ол иһин Саха  дьоно уустары олус ытыктыыллара.

Сир сайдарыгар суханы, барамньыны, сиэрпэни, табыыканы оҥоруу элбээбитэ. Кэлин борокуотунан тимир тэрил кэлэр буолтун кэннэ уһаналлара аҕыйаан барбыта. Кэнтик нэһилиэгэр Чап уустара элбэхтик уһаммыттара.

Колхозтааһын иннинэ 1926 сылтан 1930 сылга дылы уус артыалын тэрийбиттэрэ. Манна 40 уус уһанан суха, барамньы, баһамньы оҥоруутунан дьарыктанан Бүлүү улууһун хааччыйбыттара. Председатель Хамаров Иосиф Васильевич, бухгалтер Харчахов Прокопий Сергеевич үлэлээбиттэрэ.

Онтон Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриитигэр Үөһээ Бүлүү промартель 40 киһилээх биригээдэтэ Тоҥуоҕа тимир уһааран, болгуоларын борокуотунан Дьокуускайга киллэрэн ууллаттаран сэрии сэбэ оҥорсубуттара. Бу уустар маннык уһаммыт түбэлтэлэрэ Саха сирин үрдүнэн соҕотох түбэлтэ буолар.

Кэнтик сирэ көмүһүнэн баай. 1900 сылтан 1944 сылга дылы мытаарынан кыһыннары-сайыннары Тоҥуо батыытынан, Даалыгырынан, Хампа хайатынан,  Саахаранан, Тоҥуо төрдүнэн, онтон өрүс биэрэгэр Булуугунан, Кыһыл хайанан көмүс сууйбуттара биллэр.

(«Кэнтик нэһилиэгэ  тэриллибитэ 100 сылыгар» Мачахов А.П. 1999 с. брошюрата, стр3-4)

  

КЭНТИК  ЧАЧЧЫЫНАЛАРА, КИНЭЭСТЭРЭ, СЭБИЭТ  ПРЕДСЕДАТЕЛЛЭРЭ,  ДЬАһАЛТА  БАһЫЛЫКТАРА

«Хос быһаарыы: Мин аҕам Иван Николаевич оҥорбут испииһэгин кытта Мачахов Афанасий Поликарпович оҥорбут испииһэктэрин туһанным. Мунаах түбэлтэлэри үгүс дьонтон туоһулаһан оннун буллардым. Нэһилиэк буолуон инниттэн чаччыына диэн аат туттуллубутунан, кинээстэр уонна чаччыыналар ааттарынан эрэ киллэрдим. Сэбиэккэ үлэлээбиттэр 1934 сылтан сыллара чуолкайдык барар, ол иннинээҕилэр сорохторун ааттара, инниттэн сыллара суруллубакка киллэриннилэр».

  1. Семенов Михаил Семенович – Боччойо.
  2. Слепцов Илларион Семенович.
  3. Харахов Иван Тимофеевич.
  4. Харахов Федор Иванович.
  5. Егоров Андрей Егорович
  6. Николаев Гаврил Николаевич – Моочоҕос.
  7. Слепцов Петр Семенович.
  8. Харахов Николай Васильевич.
  9. Шарапов Спиридон Николаевич – ( Буска) кинээс.
  10. Николаев Данил Николаевич – (Сэбирдэх) кинээс, онтон сэбиэт председателэ.
  11. Иванов Николай Илларионович – (Кутургуйа). Бастаан суруксут, онтон 1922 сылтан сэбиэт председателэ.
  12. Федоров Дмитрий Федорович (Миикээ)
  13. Нынныров Сергей Михайлович.
  14. Таҥхаров Максим.
  15. Васильев Афанасий Васильевич- (Муччурук). 1928 – 29 сс.
  16. Шарапова Екатерина Спиридоновна.1934 с.
  17. Шарапов Федор Спиридонович.1935 с.
  18. Алексеев Иван Васильевич – .1936 с.
  19. Чочохов Алексей Прокопьевич.1937 с.
  20. Сылгыґытов Данил Дмитрьевич. 1938 с.
  21. Мындаев Николай Степанович.1939 с.
  22. Кухотов Александр Спиридонович.1940 – 1942 сс.
  23. Алексеева Ульяна Софроновна 1942 – 1943 сс.
  24. Иванова Федора Прокопьевна.1943 – 1944 сс.
  25. Отуроков Тимофей Николаевич.1944 с.
  26. Шамаев Самуил Иннокентьевич.1944- 1945 сс.
  27. Оюров Андрей Николаевич.1946 – 1947 сс.
  28. Николаев Лазарь Маринович.1949 – 1952 сс.
  29. Павлов Афанасий Егорович.1953 – 1956 сс.
  30. Васильев Павел Егорович.1956 – 1960 сс.
  31. Николаев Егор Терентьевич.1960 – 1962 сс.
  32. Бороннуров Ефрем Иванович.1962 – 1964 сс.
  33. Константинов Семен Игнатьевич.1964 – 1966 сс.
  34. Иванов Виктор Еремеевич.1966 – 1970 сс.
  35. Петров Иван Петрович.1971 сылтан.
  36. «1977 сыл Кэнтик Советын председателэ Акимов Афанасий Петрович.
  37. 1979 сыл сайыныгар  сэбиэт председателинэн Алексеев Иннокентий Саввич талыллыбыта.

(Алексеев В.И.-Бааһынай Баһылай. „Кэнтик нэһилиэгэ“кинигэ, 2009с. Дьокуускай, 102-103стр)

1981 сылтан Тумусов Михаил Сысоевич сэбиэт председателинэн талыллан үлэлээбитэ. 1984 сылтан 1987 сылга дылы Петрова Людмила Лазаревна ананан үлэлээбитэ.

1987 сыл сайыныттан Гаврильев Гарри Николаевич сэбиэт председателинэн ананан кэлбитэ.

1989 сылтан 1995 сылга дылы Акимов Афанасий Петрович председателинэн үлэлээбитэ.

1995-2001сс. Николаев Федор Лазаревич баһылыгынан ананан үлэлээбитэ.

2001-2003 сс. Яковлев Василий Васильевич оскуола директорынан уонна баһылыгынан үлэлээбитэ.

2003 с. – 2006с Алексеев Василий Иванович баһылыгынан үлэлээбитэ.

2007с. – 2012с. Павлов Павел Павлович баһылыгынан үлэлээбитэ.

2012 сылтан Николаев Валерий Валерьевич баһылыктыыр.»

(Кэнтик нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, 26 сыл Советка, дьаһалтаҕа секретардаабыт, Муниципальнай сулууспа ветерана Алексеева Клара Николаевна ахтыытыттан. 2019с.)

Кэнтик нэһилиэгэр сэбиэт үлэтэ

Мин 1977 сыл бэс ыйын 18 күнүгэр олохтоох сэбиэт депутаттарын сессияларыгар бигэргэнэн сэбиэт секретарынан анаммытым. Мин иннибинэ секретарынан Мачахова Ирина Федоровна үлэлээбитэ. Исполком председателинэн Акимов Афанасий Петрович эмиэ бу күн бигэргэммитэ. Бухгалтерынан Николаев Терентий Васильевич, остуораһынан Иванова Федора Самсоновна буолан үлэбитин саҕалаабыппыт.  Оччолорго олохтоох сэбиэт депутаттарынан 25 киһи талыллара. Ыйга хайаан да биирдиитэ сессия буолара, исполком мунньаҕа ыйга иккитэ ыытыллара булгуччулааҕа. Хонтуорабыт кулууп биир хоһугар, сэргэстэһэ отделения хонтуората, барыта биир дьиэ иһигэр үлэлиирбит. Ол кэмнэргэ кулууп директорынан Намын Михаил Намынович , детсад сэбиэдиссэйинэн Прокопьева Матрена Васильевна, дьааһыла сэбиэдиссэйинэн Саввина Дарья Марковна, продуктовай маҕаһыын сэбиэдиссэйэ Чымыев Филипп Михайлович, товарнай маҕаһыын сэбиэдиссэйэ Игнатьева Мария Филипповна , ФАП Михайлова Мария Ивановна, оскуола директорынан Афанасьева Мария Ивановна, интернат сэбиэдиссэйинэн Сячикова Людмила Платоновна, отделения  управляющайынан Васильев Василий Титович, почтаҕа  Павлов Павел Михайлович үлэлииллэрэ. Нэһилиэк сайдыытыгар ыытыллар үлэлэргэ депутаттар төһүү күүс буолаллара. Депутатскай корпустар кэмиттэн кэмигэр отчуоттаан иһэллэрэ. Хас биирдии тэрилтэҕэ , фермаларга, звеноларга эппиэттээх депутат сыһыарыллан үлэлиирэ. Өр сылларга депутатынан талыллан үлэлээбит дьоннорунан буолаллар: Иванова Марфа Дмитрьевна, Еттянова Елизавета Павловна, Алексеева Анна Ивановна, Иванов Роман Андреевич, Иванов Гаврил Дмитрьевич, Федоров Василий Прокопьевич, Филиппов Михаил Нестерович, Игнатьева Мария Филипповна, Саввина Дарья Марковна, Прокопьева Матрена Васильевна, Николаева Мария Дмитрьевна, Афанасьева Мария Ивановна, Саввина Александра Саввична, Федорова Ефросинья Самсоновна, Саввинова Анна Семеновна, Гаврильев Алексей Романович, Чымыев Филипп Михайлович уо.д.а. Бу кэмҥэ 1978 сылтан сэбиэт саҥа дьиэтин тутуута саҕаламмыта, 1979 сыллаахха үлэҕэ киирбитэ, онон туһунан хонтуораламмыппыт.

1977-1979 с.с сэбиэт председателинэн Акимов Афанасий Петрович үлэлиир сылларыгар Маарыкчаан хотоно тутуллубута. Хоптолоох уопсай дьиэлэрин тутуулара саҕаламмыта. Ыччат комсомольскай звенолар тэриллэн үлэ күөстүү оргуйбута.

1979 сыл сайыныгар  сэбиэт председателинэн Алексеев Иннокентий Саввич талыллыбыта. Төһө да кылгас кэмҥэ үлэлээтэр нэһилиэк тэрилтэлэрин , отделение үлэлэрэ тэтимнэрин ыһыктыбатахтара.

1981 сылтан Тумусов Михаил Сысоевич сэбиэт председателинэн талыллан үлэлээбитэ. Бу кэмҥэ нэһилиэк культурнай олоҕо биллэ сайдыбыта. Ол курдук ыччат көҕө күүһүрбүтэ. Нэһилиэктэр ыккардыларыгар ыытыллар культурнай-спортивнай эстафеталарга, художественнай самодеятельность фестивалларыгар Кэнтик нэһилиэгэ биллэ инники күөҥҥэ тахсыбыта. Ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ, үүтү ыаһыҥҥа үрдүк көрдөрүүлэри ситиспиппит.Хоптолооххо Кыһыл муннук дьиэтэ туһунан тутуллан, үлэһиттэри итии аһылыгынан хааччыйыы тэриллибитэ. Анаммыт депутаттар былаан быһыытынан Кыһыл муннукка политическай информацияны ыыталлара.Ыччат көҕүлээһининэн комсомольскай звеноларга үлэлээччилэр «Мечта» диэн ыччат кулуубун тэрийбиттэрэ.

1984 сылтан 1987 сылга дылы Петрова Людмила Лазаревна талыллан үлэлээбитэ. Бу сылларга 1984-1985 сыллар түмүктэринэн Саха сирин министирдэрин  Советын  көһө сылдьар Знамятынан наҕараадаламмыппыт. Нэһилиэккэ идеологическай үлэ күүһүрбүтэ, хас биирдии депутат бэйэтин билиитин хаҥатарга дьулуһара. Ол курдук депутатскай корпус үлэтэ былааннаахтык бары араҥаны хабан туран үлэлиирэ, отчуоттуура. Нэһилиэк бары государственнай тэрилтэлэрэ былааннаммыт үлэлэрин бары сүүс бырыһыан толороллоро, кадрдарынан хааччыллыы күүһүрбүтэ.

1987 сыл сайыныттан Гаврильев Гарри Николаевич сэбиэт председателинэн ананан кэлбитэ. Бу кэмҥэ Гражданскай оборона үөрэҕэ күүһүрбүтэ. Былаан быһыытынан үлэлэр ыытыллыбыттара.

1989 сылтан 1995 сылга дылы Акимов Афанасий Петрович дойдуга саамай уустук бириэмэҕэ олорон, сөпкө дьаһанан, нэһилиэк ыһыллыбатаҕа. Кини сүрдээх киэҥ көрүүлээх, билиилээх буолан олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан иһэрэ.  Дьону кытта сыһыанын, чахчы лидерскай хаачыстыбатын аныгы салайааччылар холобур эрэ оҥостуохтарын сөп дии саныыбын. Кини Бүлүү улууһун Баппаҕаайы нэһилиэгиттэн төрүттээх. Кэнтик сайдарыгар олоҕун анаабыт үтүө киһи буоларын кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдиэхпин баҕарабын. Бу бириэмэҕэ Кэнтиккэ 32 фермерскай хаһаайыстыба тэриллибитэ.

1995-2001сс. Николаев Федор Лазаревич баһылыгынан ананан үлэлээбитэ. Юрист үөрэхтээх буолан, сокуон боппуруостарыгар сүрдээх билиилээх, аккуратнай , ирдэбиллээх салайааччы этэ.

2001-2003 сс. Яковлев Василий Васильевич оскуола директорынан уонна баһылыгынан үлэлээбитэ.

2003 с. Алексеев Василий Иванович баһылыгынан ананан тахсан, биир дьиэттэн иккиэн нэһилиэги салайбаккыт диэн ирдэбил туран , 26 сыл үлэлээбит дуоһунаспыттан уурайарга күһэллибитим.

Сэбиэт сэкиритээрин эбээһинэһигэр киирэллэрэ: ЗАГСа үлэтэ, военнай учуот, статистическай отчуоттар (оттук, ГСМ, кэтэх, уопсай дьиэлэр, бааһыналар иэннэрин отчуота, нэһилиэнньэ ахсаана уо.д.а.), тыа хаһаайыстыбатын отчуота (сир, сүөһү, сылгы уо.д.а.), исполком быһаарыыларын хонтуруола, депутатскай постар үлэлэрин отчуота, мониторина-анализтааһына, сессиялары, мунньахтары тэрийсэн ыытааһын, комсомольскай, агитационнай үлэлэри координациялааһын.

Бастакы ааттаабыт оҕом Гоголева Наталья Гаврильевна, билигин элбэх оҕолоох ыал ийэтэ Чурапчы Арыылааҕар олорор. Бастакы саахсалаабыт ыалым Алексей Афанасьевич, Светлана Семеновна Мачаховтар. Үлэлиир кэммэр саамай элбэх оҕо төрөөһүнэ 32 –гэ тиийбитэ — бу 1988 сыл,  онтон 1990с. уонна 1996 сылларга  23-түү  оҕо төрөөбүтэ. Ыал буолааһын саамай элбэх, 7 ыал холбоспут сыла -1990 сыл. Кэнтик нэһилиэгигэр 21 үйэҕэ бастакынан Тарасов Леонид Петрович төрөөбүтэ 01.01.2000 с.

Военнай учуокка  кэмиттэн кэмигэр Сокол-1 , Сокол-2 диэн үөрэхтэри түүн-күнүс ыыталлара. Призывниктар, сулууспалаан кэлбиттэр учуоттара, хамаандалар састааптара, военнай эбээһинэстээхтэр кэлиилэрин-барыыларын отчуота кэмигэр ыытыллара булгуччулааҕа.1986с. Гражданскай оборона бэлэмнэниитигэр бэрэбиэркэ ыытан үс күн устата нэһилиэнньэ байыаннай балаһыанньаҕа олорбуппут, онно нэһилиэк актыыптара сүрдээх улахан үлэни ыытан көмөлөспүттэрэ. Ол түмүгүнэн Забайкальскай Военнай округтан наҕараадаламмыппын наһаа күндүтүк саныыбын. Военнай комиссиариаттан үлэлиирим тухары биир да сэмэни ылбатаҕым, нэһилиэгим байыаннай эбээһинэстээхтэрэ сүрдээх эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыыларын түмүгэр.

Саас төрүөх кэмигэр салайар аппарат  үлэһиттэрэ түүҥҥү өттүгэр дьуһуурустуба олохтоон сүөһү төрөтөр этибит. Хортуоска суоттааһыныгар, мутук ыраастааһыныгар, от кэмигэр тэрилтэлэринэн массовай    субботниктар тэриллэллэрэ. Сулууспалаахтар графигынан ыанньыксыттары солбуйар үлэлэр эмиэ тэриллэ сылдьыбыттара. Оччотооҕу тэрилтэ салайааччылара, үлэһиттэрэ сүрдээх эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһаннар бу ыытыллыбыт үлэлэр табыллыбыттара саарбаҕа суох. Билигин да кинилэргэ махталым улахан.

Нэһилиэк культурнай , спортивнай олоҕун тэрийии сэбиэт биир сүрүн эбээһинэһэ буолара. Кулууп үлэһиттэрэ Намын Михаил Намынович, Сивцева Татьяна Давыдовна, Егоров Александр Иванович биир санаанан үлэлээннэр тэрээһин арааһын ыытарга күүс-көмө буолаллара. Нэһилиэктэр ыккардыларыгар ыытыллар көрүү күрэхтэригэр инники миэстэттэн түспэтэхпит. Улууска бастакынан биһиги нэһилиэккэ «Кэскил» ВИА (вокальнай инструментальнай ансабль) 1974 сыл күһүнүгэр Хамаров Н.В. көҕүлээһининэн Тумусов И.С., Иннокентьев А.И. , Алексеев Ю.П., Мачахов Ал.А., Егоров А.И. састааптаах тэриллибитэ. Ырыаһыттарынан Артемьева М.А., Софронова (Дмитрьева) В.В., Дягилева (Чыбыкова) А.Ф., Дмитриев Н.Аф., Петров В.П. уо.д.а. Бу ансабль гастроллаан өлөрбүт харчытын  кулууп материальнай базатын тупсарарга биэрбитэ. Көрөөччү киэҥ биһирэбиллэрин ылбыта. 1977 сылтан ансабль үлэтэ тохтуу сылдьан баран, 1981 сылга Тумусов Михаил Сысоевич сөргүтэн Ильин А.В. (Чолбон Сааска) , Васильев Ю. (Баклай), Иннокентьев А.И., Алексеев Ю.П. састааптаах үлэтин саҕалаабыта. Бу бириэмэҕэ сэбиэттэр иккиэн гастроллуу баран хааларбыт, хонтуорабытыгар эппиэтинэстээх киһинэн бухгалтербыт Тэрэнтэй Баһылаайабыс хаалара. Билигин санаатахха көрүдьүөс түгэн эбит.

Спортка эмиэ биһиги нэһилиэк ситиһиилээх буоларбыт. Бастыҥ спортсменнарбытынан: тустууктар- Прокопьев В.К., Мыскатов В.Ф., Иванов Г.Д., Мачахов А.П., Алексеев В.И., Иванов Р.А. уо.д.а.; саахымакка-дуобакка – Санникова А.М., Иванова М.П., Акимов А.П., Саввинова Р.С., Акимов Ал.А., Акимова Л.А. уо.д.а.; теннискэ – Дмитрьева Н.Г., Алексеев Гр.Г., Филиппова Х.М., уо.д.а.

Түмүкпэр, 26 сыл устата сэбиэт, дьаһалта сэкиритээринэн үлэлээн нэһилиэгим сайдарын туһугар сөптөөхтүк сэмэй кылааппын киллэрбиппинэн киэн туттабын. Бу үлэлиир кэммэр миэхэ күүс-көмө , сүбэһит буолбут , алтыспыт дьоммун ахтан санаан ааһыахпын баҕардым. Ол курдук, Васильева Ульяна Тимофеевна, Григорьева Степанида, Акимов Александр Афанасьевич, Николаев Терентий Васильевич, Иванова Н.В., Вересова Т.Ф, Иванова М.П., Мачахова О.И., Филиппов Н.Н., Будищев Ф.Н, Иванов В.Г.(Хоочук), Капитонова А.В., Егорова М.С., Еттянова Н.К. мэлдьи дьоҥҥо истиҥник  сыһыаннаһан, эппиэтинэһи өйдөөн туран үлэлиир этибит. Бар дьоммор уйгулаах олоҕу , чэгиэн доруобуйаны баҕарабын!

(Кэнтик нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Алексеева Клара Николаевна. 2019с.)